شِبه علم چیست و چرا رواج دارد؟

شِبه علم چیست؟ از اسمش هم می توان تشخیص داد که شبه علم، چیزی شبیه علم است. اما چرا با وجود شباهت به علم قابل اتکا نیست و ممکن است عوارض بسیاری به همراه داشته باشد؟ 

در قرن های گذشته شاید تعداد افرادی که به علم اعتقادی نداشتند و رستگاری و درمان و موفقیت خود را از طریق روش های دیگری مانند عرفان ها و حتی جادو و غیره جستجو می کردند، بیشتر بود. اما امروزه کمتر کسی است که حداقل در زبان و گفتار و به ظاهر، علم را باور نداشته باشد. با این وجود، هنوز هم به دلایلی شبه علم ها که گاهی، بسیار نزدیک به خرافات هستند، در بین مردم رواج داشته و باورمندان آن علاقه ای به قبول واقعیت و رهایی از آن را ندارند.

در این مطلب به بررسی مشخصات شبه علم، روش تشخیص و همچنین علت رواج آن می پردازیم. 

افرادی که شبه علم را ترویج می دهند، می دانند که خرافات و یا مطالب غیر علمی اگر عریان و بدون نقاب باشند، امروزه خریدار کمتری دارد. به همین جهت مطالب غیر واقعی و غیر مستدل خود را با روتوشی از علم، به عوام عرضه می کنند. این مطالب غیر علمی اغلب ظاهری جذاب و شبیه علم دارند، اما از روش تحقیق علمی به دست نیامده اند.

به طور کل شبه علم را می توان اینطور تعریف کرد:

شبه علم به مجموعه‌ای از دانش‌ و تئوری‌ها اطلاق می‌شود که در ظاهر به شکل علمی و پژوهشی نمایش داده می‌شوند، اما در واقع الزامات روش علمی را برآورده نمی‌کنند و قابلیت تکرار و تحقق در آن‌ها وجود ندارد. شبه علم به دلیل عدم رعایت متدولوژی‌های علمی، استدلال‌های غیرمنطقی، استفاده از ادعاهای غیرقابل اثبات و عدم تجربیات قابل تکرار، تفاوت قابل توجهی با علم دارد.

به عنوان مثال، طالع بینی از روی ستاره ها، انرژی درمانی، قوانین جذب، فنگ شویی، عرفان کوانتمی، فرکانس کائنات و مانند اینها را می توان نمونه هایی رایج از شبه علم دانست. برخلاف علم که بر پایه‌ی روش علمی و مطالعات تجربی استوار است و به منظور کشف حقایق و قوانین جهان طبیعی می‌باشد، شبه علم بر اساس باورها، ادعاها و تفکرات خلاقانه افراد شکل می‌گیرد. به علاوه، علم به منظور توصیف و تفسیر پدیده‌ها و جهان استفاده می‌شود در حالی که شبه علم به منظور تبلیغ و ترویج ایدئولوژی‌ها و باورهای خاص استفاده می‌شود.

هر چند شبه علم ها معمولا ادعای راه حل های سریع تر برای مشکلات را دارند، اما اغلب شبه علم ها، علاوه بر اینکه استدلال‌های غیرمنطقی و ادعاهای غیرقابل اثبات را استفاده می‌کنند، کاربرد عملی نیز نداشته و نمی‌توانند مسائل را به درستی حل کنند. 

اما با این وجود شاید، تشخیص علم از شبه علم به دلیل روتوش علمی و جذابیت بیشتر آن نسبت به علم، برای عوام سخت باشد و به همین راحتی هم نتوانیم یک مطلب شبه علم را از مطلب علمی تمیز دهیم. آلبرتو برندولینی منطق شناس ایتالیایی یکی از دلایل اینکه اغلب مردم و حتی گاهی متخصصان نمی توانند شبه علم را رد کنند را  اینطور مطرح می کند:

مقدار انرژی که برای رد کردن حرف مفت نیاز است، چندین برابر انرژی مورد نیاز برای تولید و اشائه آن است. 

به عنوان مثال اگر کسی با چند ثانیه فکر کردن و بافتن کلماتی به هم ادعا کند که در هزار متر زیر زمین، در قطب جنوب سنگهایی وجود دارد که می تواند هر نوع بیماری را درمان کند، تنها انرژی که مصرف کرده حرکت دادن دهان و زبانش است. “حرف مفت”، اما اگر کسی بخواهد این ادعا را رد کند، تقریبا باید کاری نشدنی و یا بسیار سخت را انجام دهد. یعنی سفر به قطب جنوب، حفاری و کشف چیزی که وجود ندارد. شِبه علم چیست

به همین دلیل اساس ادعای علمی بر این موضوع استوار است که مدعی یک موضوع خود باید آنرا اثبات کند. مثلا اگر کسی مدعی وجود موجودات، انرژی، یا هر چیز غیر قابل رویت باشد خود او نیز باید وجود آنرا اثبات کند. اما اغلب عوام مردم به این موضوع توجه نمی کنند و عدم رد برخی ادعاهای بی پایه توسط دانشمندان را نشانه ای از درستی آن ادعا می دانند. 

چطور علم را از شبه علم pseudoscience تشخیص دهیم ؟

برای پاسخ شفاف تر به این پرسش بهتر است اول بدانیم که علم چیست و بعد توانیم شیوه تشخیص علم از شبه علم را بیاموزیم.

علم به دست‌آوردهایی اطلاق می‌شود که بر اساس روش‌های سیستماتیک و منطقی به دست آمده‌اند و به توصیف، تفسیر و پیش‌بینی رویدادها و پدیده‌ها می‌پردازند. علم بر اساس اصول منطقی و شواهد قابل تکرار و تجربی ساخته می‌شود و با استفاده از روش‌های دقیق و معتبر، به دست آوردهای قابل اعتماد و قابل تکرار می‌رسد. شِبه-علم-چیست

خصوصیات علم عبارتند از:
1. قابل تکرار: نتایج علم باید با استفاده از روش‌های دقیق و قابل تکرار، توسط دیگران نیز قابل تأیید و تکرار باشند.
2. قابل اثبات: نتایج علم باید بر اساس شواهد و دلایل منطقی و قابل اثبات باشند و نباید بر ادعاهای غیرقابل اثبات تکیه کنند.
3. منطقی: علم باید بر اصول منطقی و روش‌های سیستماتیک بنیانگذاری شود و نتایج آن باید با استفاده از استدلال‌های منطقی توجیه شوند.
4. کاربردی: علم باید قابل استفاده و کاربردی باشد و بتواند به حل مسائل عملی و بهبود شرایط زندگی انسان‌ها کمک کند.
5. توصیف، تفسیر و پیش‌بینی: علم باید قادر باشد رویدادها و پدیده‌ها را توصیف، تفسیر و پیش‌بینی کند و به درک عملکرد جهان طبیعی کمک کند.

اما یک ویژگی بزرگ دیگر علم بطلان پذیری و قابل شکست بودن آن است. این یک نکته ظریف است. اگر کسی ادعایی را مطرح کرد و معتقد بود این ادعا هرگز باطل نمی شود باید به علمی بودن آن شک کنیم. چون علم هر چقدر دقیق و درست باشد ادعای شکست ناپذیری ندارد. بلکه این توانایی را دارد که در مقابل آزمایش های مکرر، تحقیقات بیشتر و تکرار آن توسط دیگران علاوه بر تایید، بهبود یا تغییر یابد. 

کارل پوپر، فیلسوف و منطق‌شناس اتریشی، درباره تشخیص علم از شبه علم می‌گوید که علم باید قابل تحقیق و تجربه باشد و باید قابل تکرار و تحقق‌پذیر باشد. او معتقد است که علم باید قادر به فروپاشی بوده و تحقیقات و نتایج جدید را بپذیرد. از طرف دیگر، شبه علم به طور معمول استدلال‌های غیرمنطقی و ادعاهای غیرقابل اثبات را استفاده می‌کند و نتایج دیگران را نمی پذیرد. 

علم هم مانند هر موضوعی که انسان در آن دخیل است ممکن است خطا کند،  اما علم یک قابلیت مهم دارد. خود را عاری از خطا نمی‌داند، علم هیچ چیزی را قطعی نمی‌داند، از این رو پیوسته در حال تصحیح و بهبود است.  نیومی اورسکیز در کتاب چرا به علم اعتماد کنیم به شکلی شجاعانه به دفاع از علم پرداخته و اگر چه میپذیرد که علم هم مانند دیگر موضوعات عاری از سوگیری، سو استفاده و خطا نیست اما با بررسی موضوعات گوناگون نشان می‌دهد مسیر علم مسیر قابل اعتمادی است. 

شناسایی شبه علم ممکن است برای عوام آسان نباشد، زیرا در برخی موارد شبه علم به ظاهر به شکل علمی نمایش داده می‌شود. اما برخی از ویژگی‌های شبه علم عبارتند از:
– عدم استفاده از روش‌های علمی معتبر و تجربی
– استفاده از استدلال‌های غیرمنطقی و ادعاهای غیرقابل اثبات
– نبود تحقیقات قابل تکرار و تحقق‌پذیر
– عدم پذیرش نتایج و تحقیقات دیگران

داشتن تفکر نقادانه، توجه به منابع و استدلال ها، توجه به افراد منتشر کننده یک مبحث و منافع و جایگاه آنها، می توانند عواملی برای تشخیص بهتر شبه علم از علم باشند. باید دقت کنیم که از آنجا که شبه علم ها همیشه راه حل های اعجاب انگیز و راحتی ارایه می دهند که گاهی به دلیل جذابیت آنها، باور نکردنشان برای افراد سخت از پذیرفتن آنهاست. 

باید بدانیم که مطالب شبه علمی به دلیل باورپذیری در بین عوام بیشتر توسط رسانه های زرد منتشر و دامن زده می شوند. در حالی که مطالب علمی معمولا در بین عوام طرفدار کمتری دارند. صفحات اجتماعی زرد، برخی از سلبریتی ها و یا حتی رسانه های عمومی در برخی از کشورها به چنین مطالب بی پایه و اساسی دامن می زنند و مرتبا آنها را تکرار می کنند. تکرار این مطالب در منابع مختلف، خوشایند بودن آنها و ساده بودن توضیحات آنها از جمله دلایل رواج شبه علم است. 

در انتها باید توجه کنیم که هر چیز جذاب یا آرامش بخشی، الزاما درست نیست و ممکن است تنها حرف مفت باشد. شاید با تزریق مرفین هم بتوانیم به آرامش برسیم اما همیشه بیداری و دانایی توام با کمی سختی و رنج است. 

شِبه-علم-چیست

وحید زارعی