اهمیت تفکر نقاد در توسعه فردی

اهمیت تفکر نقاد در توسعه فردی

تفکر نقادانه به معنای بررسی دقیق و منطقی باورها و دیدگاه های خود و دیگران است. این نوع تفکر که با عنوان سنجش گرایانه اندیشی نیز معروف است به کاهش تعصبات و شفاف اندیشی ما کمک می کند، زیرا با بررسی دقیق باورها و دیدگاه های خود و دیگران، می توانیم به دلایل منطقی واقعی آن فکر کنیم و با احترام به دیدگاه های مختلف، به راه حل های منطقی واقعی برسیم. از این رو یکی از ارکان توسعه فردی و رشد خرد در انسان افزایش مهارت تفکر نقاد و توانایی او در سنجش درست اطلاعات است. 

هر چند پیشتر در مقاله ای به تعریف تفکر نقاد اشاره کردیم و در کتاب انسان ارزشمند به طور مفصل تری به بحث شفاف اندیشی و چگونگی بهبود مهارت اندیشیدن پرداختیم اما در این مقاله سعی داریم که با زوایای تفکر نقاد و چگونگی تاثیر آن بر شیوه اندیشیدن و کاهش تعصبات و جلوگیری از خطاهای شناختی و جمعی بپردازیم. 

هر انسانی که در مسیر ساختن یک زندگی ارزشمند قدم بر می دارد تمایل دارد که خود را توسعه دهد و ذهن، باورها و رفتار خود را از تعصبات و باورهای غلط بزداید، چنین انسانی نیاز دارد تا بتواند درست را از غلط و منطق را از خرافات یا اطلاعات اشتباه تشخیص دهد. از این رو می توان به راحتی به اهمیت تفکر نقاد در توسعه فردی اشاره کرد.

حتی افراد تحصیل کرده که گمان می کنند اهل مطالعه و یادگیری هستند ممکن است به دلیل خطاهای گوناگون ذهن و یا تاثیرپذیری از جمع یا منافع پنهان ناخودآگاه دچار تعصب شوند. همچنین تعصبات ممکن است به دلیل خطاهای ذهنی مختلف پایدار شوند. به عنوان مثال، افراد ممکن است به دلیل تأثیرات تأییدی، تأثیرات گروهی یا تأثیرات شخصی به باورهای خود پایبند شوند و به دلایل منطقی واقعی آن فکر نکنند. تفکر نقاد با بررسی دقیق باورها و دیدگاه های خود و دیگران، می تواند به دلایل منطقی واقعی باورها و دیدگاه های خود و دیگران پی ببرد و تا حد زیادی و نه البته به طور قطعی باعث کاهش تعصبات و پذیرش باورهای غلط شود. 

به یاد داشته باشیم که منظور از باور غلط و تعصبات فقط باورهای مذهبی یا برخی باورهای خرافی و یا سیاسی نیست، بلکه گاهی این باورها می توانند در حیطه شخصی یا کاری باشند. به طور مثال فردی که گمان می کند کسب و کارش بهترین کسب و کار درنوع خود است و این موضوع را به یک باور تبدیل کرده و در نتیجه این باور تمام شواهد رد کننده این موضوع را نادیده می گیرد. کسی که از پیش باور دارد واکسن مضر است، بعد از آن تمام شواهد مخالف این باور را نادیده خواهد گرفت. از این رو باورهای شما باعث می شوند شما کلیه شواهد را که علیه باور اصلیتان است نادیده بگیرید و جالب اینجاست که خودتان هرگز متوجه این موضوع نخواهید شد. زیرا این فرآیند در ناخودآگاه شما شکل گرفته و اجرا می شود. 

اما چه تاثیراتی باعث عدم شفافیت در ذهن و ایجاد تعصبات و باورهای نادرست می شود؟ و تفکر نقاد چطور باعث توسعه فردی و توانایی ما در شفاف اندیشی و تغییرات مثبت می شود؟

1. تأثیرات تأییدی

تأثیرات تأییدی یک خطای ذهنی است که ممکن است مانع شفاف اندیشی شود. این خطا در زمانی رخ می دهد که شما به دلایل غیر منطقی از یک چیز خاص قانع و آنرا باور می کنید. به عنوان مثال، شما ممکن است به دلایل غیر منطقی به یک باور خاص پایبند شوید و به این باور بپردازید، بدون اینکه به دلایل منطقی واقعی آن فکر کنید.

برای مثال، فرض کنید که شما به دلیل تأثیرات تأییدی به باوری پایبند شده اید که همه دانشجویان دانشگاه شما غیر قابل اعتماد هستند. در این صورت، شما ممکن است به این باور پایبند شوید و به دلایل منطقی رد این موضوع توجه نکنید و به جای اینکه دلایل منطقی واقعی این باور را بررسی کنید، شما با دلایل غیر منطقی، از آن قانع می شوید و همین امر باعث استحکام بیشتر آن باور و یک دور تسلسل خواهد شد.

برای جلوگیری از خطای تأثیرات تأییدی، باید به وسیله تفکر نقاد و روش های ارایه شده در این شیوه، به دلایل منطقیِ واقعی آن موضوع را بررسی کنید و با دیدگاه های مختلف آن را بسنجید. همچنین، باید به دلایل و منابعی که این باور را تأیید می کنند، توجه کنید و سعی کنید بدانید هر منبعی به چه دلیلی ممکن است آن را تایید کند و آیا منافع و یا مواضع خاصی در این رابطه دارد یا خیر؟

2. تأثیرات گروهی

تأثیرات گروهی یک خطای ذهنی است که ممکن است مانع شفاف اندیشی و افزایش تعصبات شود. این خطا در زمانی رخ می دهد که شما به دلایل غیر منطقی به باور گروه خود پایبند شوید و به دلیل اهمیت عضویت در آن گروه آن باور را نیز بپذیرید.

برای مثال، فرض کنید که شما به دلیل تأثیرات گروهی به باوری پایبند شده اید که حمل اسلحه برای افراد جامعه مفید است. در این صورت، شما ممکن است به این باور پایبند شوید و به دلایل منطقی واقعی که آن عقیده را رد می کنند، فکر نکنید. از اینرو چون عضویت در این گروه برای شما اهمیت دارد ناخودآگاه آن باور را با وجود دلایل و شواهد نقض کننده می پذیرید و به آن دلایل توجه نمی کنید.

باز هم خودآگاهی و استفاده از تفکر نقاد می تواند به شما در گذر از چنین عقایدی کمک کند. شما باید حتما با کنار گذاشتن تاثیرات عضویت در گروه و توجه به همه شواهد به صورت آگاهانه در راستای توسعه فردی خود گام بردارید و صرف اینکه گروه مورد حمایت شما از عقیده ای پشتبانی می کنند و یا عقیده ای را رد می کنند یا آنها هم صدا نشوید. 

چطور از تفکر نقاد برای شفاف شدن اندیشه استفاده کنم؟

هر چند در این مطلب نه قصد داریم و نه می توانیم به صورت کامل مهارت تفکر نقاد را آموزش دهیم اما ذکر چند نکته کوچک می تواند راه گشا باشد و اهمیت تفکر نقاد در توسعه فردی را نمایان سازد.

• آگاهانه و فعالانه فکر کنیم
• پرسش های عمیق تر و جامع تری از خود و  دیگران بپرسیم
• به عمق استدلال ها و محکم بودن استدلال ها توجه کنیم
• به منابعی که استدلال یا خبر را تایید میکنند و منافع و مواضع آنها توجه کنیم
• به جامعه آماری و ترکیب جامعه آماری که نظریه و یا خبر مورد نظر را تایید یا تکذیب می کنند توجه کنیم
• به سوگیری های احتمالی و تاثیر ناخودآگاهمان در تحلیل موضوعات توجه کنیم
• با شیوه گوش دادن موثر به دیگر استدلال ها و نظرات توجه کنیم

توجه به موارد فوق در مطالعه و یادگیری و یا رد و قبول هر استدلالی می تواند یک گام بزرگ در توسعه فکری و رشد فردی ما باشد. زیرا بخش عمده ای از شخصیت و جایگاه ما به شیوه اندیشیدن و تحلیل ما بستگی دارد و نه الزاما به میزان دانش و یا مدارجی که به ما اهدا شده است. 

پیشهاد می کنم جهت بهبود مهارتهای تفکر نقاد حتما مقالات دیگرگونه در این زمینه را دنبال کنید و یا به کتاب انسان ارزشمند فصل شیوه اندیشیدن مراجعه نمایید. همچنین منابع مفید دیگری در بخش معرفی کتاب در زمینه خطاها و مغالطه ها و شیوه تفکر نقاد در سایت دیگرگونه معرفی شده است. 

وحید زارعی 

اهمیت تفکر نقاد در توسعه فردی وحید زارعی مدرس توسعه فردی در گیلان و رشت مدرس مهارتهای رشد فردی مدیریت رفتارسازمانی کارگاه آنلاین هوش هیجانی مولف کتاب